Dj-diza saytiga xush kelibsiz
Yakshanba, 29.09.2024, 05:23
DIZA
Приветствую Вас Гость | RSS

Statistika
saytga kirish
Главная » Статьи » TTvaT » Leksiya

КЛАССИК ГЕОСИЁСИЙ ТАЪЛИМОТЛАРНИНГ ТАШКИ СИЁСАТДАГИ АХАМИЯТИ
Сиёсий фанлардаги йуналишлардан бири – геосиёсат халкаро муносабатларда тобора мухим урин эгаллаб бормокда. Лекин узига хос объектив ва субъектив сабабларга кура, хозиргача геосиёсатни илмий йуналиш сифатида асослаш ва эътироф этиш масаласи охиригача хал килингани йук. Бугунги калтис замон ва маконда мазкур фаннинг туб мохиятини тадкик этиш геосиёсий жараёнларни англаш нуктаи назаридан мухим ахамият касб этади. Таъкидлаш керакки, классик геосиёсатчилар бу фанни нафакат назарий, балки амалий мажмуа сифатида хам талкин этган ва уни уз давлатларининг ташки сиёсатини шакллантиришда куллашга интилган. Шу туфайли амалий геосиёсат пайдо булган ва у купгина холларда етакчи давлатлар ташки сиёсатининг назарий асоси сифатида хизмат килган. Гарчи бундай геосиёсат утган асрда яккол намоён булган булса-да, гарб давлатлари айнан Х.Маккиндер яратган назарияга, унинг издоши – С.Хантингтон ва З.Бзежинскийларнинг таълимотига таянган холда дунёга хукмронлик килиш сиёсатини илгари суради. Бундай сиёсат окибатида XXI асрда хам ер юзида куплаб уруш учоклари пайдо булаётгани гарб ва Шарк уртасидаги зиддиятлар борган сари кескинлашаётганини кузатиш мумкин. Халкаро ва турли минтакалар доирасида юз бераётган можаро ва зиддиятлар хамда муайян давлатларнинг боскинчилик сиёсати геосиёсатга асосланаётгани, унинг мазмун-мохияти, асосий йуналишлари ва тамойилларини илмий жихатдан жиддий урганишни таказо этади. Бу уринда даставвал геосиёсатнинг илмий негизини тушуниш, унинг илмий таърифини аниклаб олиш талаб этилади. Геосиёсий мактаблар намояндалари яратган турли концепциялар геосиёсат фанининг мазмун-мохияти, йуналишлари, тамойиллари ва умумий предметини ташкил этади. Албатта, ушбу фаннинг асосий предмети хамда бош услубий тамойилларини белгилашда муаллифларга турли ёндошадилар. Бундай булиниш тарихий шарт-шароит, шунингдек, геосиёсатнинг дунё сиёсати, хокимият муаммолари ва хукмрон мафкуралар билан узвий богликлигидан келиб чикади. Геосиёсатнинг умумийлик хусусияти унинг таркибида география, тарих, демография, стратегия, этнография, диншунослик, экология, харбий таълимот, мафкура, социология, сиёсатшунослик тарихи каби купгина фанлар унсурларининг уйгунлашувида намоён булади. Аммо бу уз йуналишларига эга булган ушбу фанларни факат геосиёсатга тегишли, дея катъий хулоса чикаришга асос була олмайди. Геосиёсат атамасини фанга киритган олимлардан бири – Р.Челлен геосиёсатни «давлатни жугрофий тана ёки худудий ходиса сифатида талкин килувчи доктрина» деб хисоблаган[4]. Мумтоз таълимотларни урганиш оркали геосиёсатни дунёкараш сифатида талкин килиш ва бундай холда уни фанлар билан эмас, балки фанлар тизими билан киёслаш лозимлиги уртага чикади. Геосиёсатнинг асосчилари бу фаннинг бош максади – давлатнинг ривожланиши учун бошка давлатлар худудини босиб олиш заруратини англашдан иборат, дея талкин этишган. Зеро, уларнинг фикрича, «аллакачон булиб олинган дунёда худудларни бир давлат бошкасидан факат куч билангина тортиб олиши мумкин». Рус олими Ю.В.Тихонравов машхур немис геосиёсатчиларидан К.Хаусхофернинг геосиёсат «сиёсатнинг жугрофияга богликлиги» тугрисидаги таълимот сифатида таърифлаганлигини таъкидлайди[5]. Геосиёсат индивиднинг узи яшаётган худуд (макон) белгилаб берган, шу худуднинг узига хос хусусиятлари, рельефи, ландшафти таъсирида шаклланиши, аникроги, унинг ижтимоий-жугрофий мохиятига асосий эътиборни каратади. Бирок бундай алокадорлик инсоннинг давлатлар, этнослар, маданиятлар ва цивилизациялар доирасида юритадиган кенг микёсдаги ижтимоий фаолиятида якколрок намоён булади. Геосиёсатнинг асосий гояси – инсоннинг жугрофий мухитга богликлиги алохида шахсдан узоклашиб кишилар гурухига якинлашган сари намоён була боради. Шунинг учун хам муайян гоявий пойдеворнинг мавжудлигига карамай, геосиёсат том маънодаги мафкурага, тугрироги “оммавий мафкурага” айлана олмаган. Унинг хулоса ва услублари, тадкикот предмети ва асосий коидалари ижтимоий ва тарихий характердаги умумбашарий конуниятларига бахо бериш, стратегик режалаштиришнинг улкан муаммолари билан шугулланувучи ижтимоий катламлар учунгина тегишли булиши мумкин. Геосиёсий макон жуда катта улчовларда намоён булиши туфайли геосиёсат хам давлатлар, халклар ва хоказо умумлашган вокеликлар билан боглик ижтимоий гурухларга мулжалланган. Мумтоз тадкикотларда геосиёсат жугрофий хукмронлик дунёкараши, унинг шакл ва куринишлари хамда бундай хукмронликни урнатиш коидалари, мезонлари ва тамойиллари хакидаги фан сифатида таърифланади. Инсон ижтимоий жихатдан юксалиб борган сари геосиёсат унинг учун ахамият, мазмун ва манфаат касб этиб боради. Геосиёсат сиёсатдаги хукмрон доиралар учун яратилган фан булиб, бу фан билан факат мамлакатлар ва миллатларни бошкаришда фаол иштирок этадиган ёки шундай максад йулида харакат килаётган кишиларгина шугулланиб келганлигига тарих шохиддир. Геосиёсат илмий нуктаи-назардан кандайдир догматик коидаларга асосланмасдан, узи учун мухим ва иккинчи даражали булган фанлар ёки фан йуналишларинигина белгилаб олади. Бошка ижтимоий ва табиий фанлар геосиёсий услубнинг асосий тамойилларига зид келмаган такдирдагина тадкикот доирасига жалб этилади. хозирги пайтда у Ер юзида етакчилик килаётган энг кудратли давлатларнинг харакат дастури сифатида иттифоклар тузиш, уруш бошлаш, ислохотлар утказиш, жамиятни таркибий жихатдан кайта куриш, кенг камровли иктисодий хамда сиёсий дастурларни жорий килиш каби мухим карорларни кабул килиш борасидаги зарурий хулосаларни уз ичига олган узига хос амалий кулланмага айланиб колган. Геосиёсатнинг асосий коидаси Ер юзасининг жугрофий тузилиши хамда цивилизацияларнинг тарихий типларга булинишида ифодаланган фундаментал дуализмнинг катъийлигини ифода этишдан иборатдир. Мазкур дуализм «теллурократия» («куруклик кучи») ва «талассократия» («денгиз кучи»)нинг бир-бирига карама-карши куйилишида намоён булади[6]. Бундай карама-каршиликнинг мохияти антик давр тарихидаги машхур савдо цивилизацияси – Карфаген (Афина) хамда харбий-авторитар цивилизация – Спартанинг (Рим) узаро муносабатлари мисолида яккол кузга ташланади. Бошкача айтганда, бу либерал гояга асосланган демократия ва идеократия уртасидаги карама-каршиликдир[7]. Мазкур зиддият дастлабки пайтлардан бошлаб уни ташкил килган кутбларнинг карама-каршилиги хусусиятига эга булиб давр такозасига кура узгариб туради . Шундай килиб, бутун ижтимоий тарих икки унсур, яъни «сув» («суюк», «окувчи») ва «куруклик» («каттик», «доимий») унсурлари атрофида руй берган жараёнлардан иборат. Теллурократия, маконнинг мукимлиги ва ундаги асосий хусусиятларнинг баркарорлиги билан характерланади. Цивилизацион даражада теллурократия инсонларнинг йирик уюшмалари, халклар, давлатлар, империялар буйсунадиган утроклик, консерватизм, катъий хукукий меъёрларда намоён булади. Курукликнинг каттиклиги халкларнинг маданий хаётига хам жиддий таъсир курсатади, жумладан, ижтимоий анъаналарнинг баркарорлиги ва ахлокий коидаларнинг мустахкамлиги ана шу омил таъсирида шаклланади. Курукликдаги, яъни Евроосиёнинг ичкарисидаги халкларга индувидуализм рухи ёт булиб, уларга азалдан ижтимоийлик рухияти ва иерархиявий тизим хос булган. Талассократия эса бунга тескари булган коидаларга асосланган цивилизация булиб, у динамик, харакатчан ва техник ривожланишлар тарафдоридир. Унинг устувор йуналишлари кучманчилик (асосан денгизда сузиш назарда тутилмокда), савдо, индивидуал ишбилармонлик рухидан иборат. Шахс жамоанинг харакатчан вакили булгани туфайли олий кадрият хисобланади. Бунда маънавий ва хукукий меъёрлар бир-бири билан аралашиб, нисбий ва харакатчан булиб колади. Цивилизациянинг бу тури тез ривожланади, ташки маданий хусусиятларни осон узлаштиради, лекин шунга карамасдан узлигини саклаб колади. Инсоният тарихининг асосий кисми хар иккала йуналишнинг маълум чекланган худудлари доирасида, аммо «теллурократия»нинг умумжахон микёсидаги устуворлиги шароитида ривожланган. Куруклик унсури бутун цивилизацияга уз таъсирини утказади, «сув» (денгиз, океан) унсури эса айрим пайтларда ва муайян худудлардагина намоён булади. Куруклик ва сув дуализми маълум вактгача жугрофий жихатдан денгиз киргоклари, дарё хавзаларида ва бошка худудлар доирасида колиши мумкин. Карама-каршилик сайёранинг турли жойларида, турли шаклларда ривожланади. Таъкидлаш жоизки, геосиёсий конуниятлар сиёсий тарих, дипломатия тарихи хамда стратегик режалаштириш ва тахлил этишда айникса кул келади. Ушбу фан социология, сиёсатшунослик, этнология, харбий стратегия, дипломатия, дин тарихи каби купгина фанлар билан кесишув нукталарига эга. Айрим мутахассислар ушбу фаннинг купгина холларда иктисодиёт билан хам узвий богликлигини назарда тутиб, «геоиктисодиёт» деб номланган фанни киритиш таклифини илгари сурган. 2. Геосиёсий жараёнлар борасидаги мумтоз илмий йуналишлар. Немис геосиёсий мактаби. Геосиёсий таълимотнинг энг ёркин куриниши немис «органистик мактаби»нинг шаклланишида намоён булган. Асарларида “геосиёсат” атамасини кўллаган булмаса хам Фридрих Ратцелни (1844-1904) геосиёсатнинг “ота”си деб хисоблаш мумкин. Унинг таълимоти географияни сиёсий нуктаи назардан талкин этишга багишланган булиб, ана шу масала тахлилига доир “Сиёсий география”[8] асари 1897 йилда нашр этилган. Ф.Ратцель Карлсруе шахридаги Политехника Университетини тамомлаган. Бу олийгохда у геология, палеонтология ва зоология фанларидан тахсил олган. Укишини Хайдельберг`да тамомлаган Ратцель, Шу ерда («экология» атамасини илк бор кўллаган) Эрнст Гекел исмли профессорга шогирдлик килади. Ратцелда оламнинг тадрижий тараккиёти ва дарвинчиликка асосланган дунёкараш шаклланади, бунинг натижасида эса унда табиатшунослик илмига кизикиш яккол ифодаланган эди. Ратцель кунгиллилар каторида 1870 йилдаги Франция-Пруссия урушида катнашади ва довюраклиги учун “Темир хоч” унвонига сазовор булади. Унинг сиёсий дунёкараши аста-секин ута миллатчилик рухи билан йуГрила боради. Натижада 1840 йилда Карл Питерс томонидан ташкил этилган “Панолмон лига”си номли миллатчи ташкилотга аъзо булиб киради. УЕвропа ва Америка буйлаб куп саёхат килади хамда уз илмий салохиятини этнология сохасида олиб борган тадкикотлари билан бойитади. Бир неча йил Мюнхень техника институтида географиядан дарс берган Ф.Ратцель 1886 йилга келиб Лейпциг`даги худди шу номли кафедрада илмий фаолиятини давом эттиради. Умрини сиёсий география муаммоларини урганишга багишлаган олим 1876 йилда “Хитойга эмиграция” мавзусидаги диссертациясини химоя килади, 1882 йилда эса Штутгарт`да унинг “Антропогеография” номли асари босилиб чикади. Ф.Ратцел ижодида халкларнинг тадрижий тараккиёти, демографиянинг жуГрофий омиллар билан богликлиги, худуд рельефининг махаллий ахоли маданий ва сиёсий ривожига таъсири каби масалалар атрофлича тахлил этилган. Геосиёсат борасида куплаб тадкикотларни амалга оширган булса-да, “Сиёсий география” унинг энг асосий асари хисобланади. Ф.Ратцель мазкур асарида худуднинг (замин) бирламчи хамда узгармас омил эканлиги ва халкларнинг манфаати узлари яшаб турган замин атрофида намоён булишини асослашга харакат килади. Унинг назарида худуд ва замин тарихий тараккиётни олдиндан белгилаб беради. Бундан эса тадрижий мазмундаги куйидаги хулоса келиб чикади: “давлат тирик борлик”, аникроги, “заминда илдиз отган тана хисобланади”. Давлат худудий рельеф, улчам хамда уларнинг халк томонидан англанишидан ташкил топади. Шундай килиб “давлат” категориясида худуднинг объектив жуГрофий белгилари ва уларнинг умуммиллий микёсда субъектив жихатдан англаниши сиёсатда ифодаланган холда акс этади. Ф.Ратцел миллатнинг жуГрофий, демографик ва этномаданий хусусиятларини уйгунлаштира олган давлатни “меъёрдаги давлат” деб хисоблайди. “Сиёсий география” асарида бу хакда шундай деб ёзади: “Давлатлар уз тараккиётининг барча боскичларида замин билан узвий алокада булган борлик экани боис, улар, аввало, жуГрофий нуктаи-назардан урганилиши зарур. Этнография ва тарихга оид илмий маълумотлар давлатнинг худудий негизда тараккий топиши, у билан якинлашиб, бирикиши хамда ундан кувват олишини исботлайди. Шундай килиб, давлат заминдан бошкариладиган ва жонланадиган худудий борлик экан, уни тасвирлаш, киёсий тадкик ва тахлил этиш жуГрофиянинг вазифасидир. Давлат ижтимоий тараккиёт жараёнида руй берадиган ходисаларнинг энг юкори нуктасига айланган холда, уларга сингиб кетади”. Ф.Ратцел бундай “органистик” ёндашув асосида давлатнинг худудий жихатдан кенгайишини тирик мавжудотнинг ривожланиши, тириклик жараёни сифатида талкин этади. Бу хол заминнинг узига нисбатан муносабатида хам намоён булади. Жумладан “замин” микдорий хусусиятга эга булган моддий категориядан “хаётий мухит”, “хаётий макон” тарзидаги янги сифат даражасига кутарилади ва узига хос “геебиомухит”га айланади. Ана шу мулохазаларга таянган холда Ф.Ратцел икки мухим тушунча - “маконнинг мазмуни” ва “хаётий кувват” атамаларини илмий муомалага киритади. Бир-бирига якин ушбу атамалар халклар хамда жуГрофий тизимларга хос мухим хусусиятни англатади хамда уларнинг тарихдаги сиёсий ахамиятини олдиндан белгилаб беради. Геосиёсатнинг асосий тамойиллари хисобланган ушбу тезислар Ф.Ратцелнинг издошлари томонидан айнан шу аснода ривожлантирилган. Бундан ташкари, давлатнинг “заминда илдиз отган худудий асосдаги тирик жисм” сифатида талкин этилиши геосиёсий услубнинг бош гояси хамда узаги хисобланади. Бундай ёндашув кишилик жамиятига тегишли ходисаларнигина эмас, балки унга тааллукли булмаган сохалардаги жараёнларнинг бутун мажмуини тахлил килиш имконини яратади. Бу уринда табиат ва атроф-мухитнинг ёркин ифодаси булган замин, шу худуддаги кишилар хаётини узлуксиз таъминлайдиган борлик сифатида талкин этилади. Шу маънода Ф.Ратцель, Фердинанд Тенниc сингари немис “органистик” социология мактабининг бевосита вориси хисобланади. Унинг миллат ва худуд муносабатларига оид карашлари “Сиёсий география”дан олинган куйидаги парчада уз аксини топган: “Давлат тирик тана сингари Ер юзасининг маълум кисмига боглик холда шаклланади ва унинг мазмун-мохияти замин ва халкнинг хусусиятлари билан белгиланади. Бу уринда худуд улчови, жуГрофий жойлашув хамда чегаралар энг мухим хусусиятлардан хисобланади. Тупрок ва усимликлар тури, сугориш тизими ва нихоят Ер юзасидаги бошка унсурлар, даставвал, якин атрофдаги денгизлар хамда бир карашда хеч кандай сиёсий ахамият касб этмайдиган кимсасиз худудлар билан муносабатлар кейинчи уринларда туради. Ушбу хусусиятларнинг барчасини ифода этувчи мажмуа - dкsLкnd ни, яъни мамлакатни ташкил этади. Бирок “бизнинг мамлакат” хакида гап кетганда, унга инсон тарафидан яратилган барча неъматлар хамда шу замин билан боглик барча тарихий хотиралар хам кўшилади. Ана шу тарзда дастлаб соф жуГрофий тусдаги тушунча муайян мамлакат халкининг уз тарихи билан маънавий-рухий алокаси омилига айланади. Давлат тургун заминдаги халклар хаётини ифодалагани учунгина эмас, балки бу икки омил бир- бирини узаро мустахкамлаб, тулдирадиган, бир-бири билан муштарак бир бутунликка айлангани учун яхлит “организм”хисобланади. Узлаштирилган, айникса, табиий чегаралар билан уралган худудлар эса аксинча, давлатнинг тараккиётини таъминлайди. Агар халк ўз хухудида узини табиий хис килса, шу заминдан келиб чикадиган ва унга кайтиб сингиб кетадиган бир хил хусусиятларни такрорлайверади”. Ратцелнинг назарида давлатга нисбатан тирик тана сифатида муносабатда булиш “чегараларнинг бузилмаслиги” коидасидан воз кечишни талаб этарди. Давлат тирик мавжудот сингари тугилади, усиб-улгаяди ва вафот этади. Ратцел ана шу коидага таянган холда давлатнинг худудий кенгайиши ва торайиши табиий жараён эканини таъкидлайди ва “Давлатнинг худудий усиши туГрисида конун” китобида унинг ички хаётий алмашинуви (цикли) билан боглик. истилонинг 7 конуниятини курсатиб беради: 1. Давлатнинг худудий жихатдан кенгайиши жараёни шу худуд маданиятининг ривожланиши билан биргаликда кечади. 2. Давлатнинг худудий кенгайиши турли сохаларда, хусусан мафкура, ишлаб чикариш, тадбиркорлик фаолияти каби йуналишларда “тортишувчи нурланиш”, прозелитизм билан уйгун холда руй беради. 3. Давлат хам уз навбатида мухим сиёсий бирликларни камраб олган холда кенгаяди. 4. Чегара давлат атрофида жойлашган тана аъзоси сифатида тушунилади. 5. Давлат узининг худудий истилосини амалга ошириб унинг тараккиёти учун мухим хисобланган минтакаларни, жумладан киргокдаги Ерлар, дарё хавзалари, водий ва барча бой худудларни эгаллашга харакат килади. 6. Истилонинг бошлангич жараёни албатта ташкаридан руй беради, негаки давлатнинг худудий жихатдан кенгайишига цивилизациянинг куйи бугини томонидан берилган туртки сабаб булади. 7. Нисбатан заиф ва кучли миллатлар узаро чатишуви ёки кўшилиб кетиши билан боглик умумий тенденция улкан худудларни харакатга келтириб, янада кенгайишига мажбур килади. Немис олими К.Хаусхофер 1869 йилда Мюнхен шахрида профессор оиласида дунёга келган. Ёшлигидан етук харбий бўлишни орзу килган Карл тегишли маълумотга эга булгач, йигирма йилдан ортик куролли кучлар сафида зобитлик килади. 1908 – 1910 йилларда у Япония ва Манчжурияда Германиянинг харбий вакили лавозимида фаолият олиб боради. Ана шу пайтда у Япон императори оиласи ва олий табака оксуяклар катлами билан танишади. Жисмоний жихатдан заиф булган Карл охир окибатда узининг муваффакиятли ривожланиб бораётган харбий фаолиятидан воз кечишга мажбур булади. 1911 йилда Германияга кайтган Карл умрининг охиригача узи тугилиб усган шахарда яшаб колади. У илмий фаолият билан шугулланиш натижасида Мюнхен университетида “фан доктори” даражасини олади. Уша пайтдан бошлаб Хаусхофер мунтазам равишда умуман геосиёсат, хусусан Тинч океани хавзаси минтакаси геосиёсатига доир асарлар чоп эта бошлайди. Унинг “Дай Нихон” деб номланган илк асари Япония геосиёсатига багишланган. 1924 йилдан бошлаб К.Хаусхофер 20 йил давомида “Geopolitik”, кейинчалик “ZeitschriftfurGeopolitik” деб номланган журнални нашр этади. К.Хаусхофер Ф.Ратцел, Р.Челлен, Х.Маккиндер, В.Блаш, А.Мэхен ва бошка геосиёсатчиларнинг асарларини диккат билан урганган. Сайёравий дуализм[9] “денгиз кудрати”нинг “минтакавий куч”ларга каршилиги ёки талассократия[10] ва теллурократия[11] карама-каршилигини ифода этган манзара унинг учун узи фаол иштирокчи бўлган халкаро сиёсат сирларини очиб берадиган калит вазифасини утаган. Масалан, Японияда у дунёнинг стратегик мувозанатига доир маъсулиятли карор кабул киладиган кучлар билан якин муносабатларда булган. Шуниси кизикки, дастлаб нацистлар томонидан кўлланган “Янги Тартиб”, хозирги вактда эса америкаликлар илгари сурган “Дунёнинг янги тартиботи” ибораси илк бор Япония олимлари томонидан Тинч океани минтакасидаги таъсир доирасини кенгайтиришга йуналтирилган геосиёсий дастурга нисбатан ишлатилган. Ўша пайтда “Денгиз Кучи” ва “Ер Кучи” уртасидаги сайёравий ракобат Германияни уз йулини англаб олиш муаммосини келтириб чикарди. Бу борада К.Хаусхофер хам миллий гоя тарафдорлари немис давлати сиёсий кудратини оширишга хар томонлама харакат килгани маълум. Бу бу хол нафакат саноатнинг ривожланиши ва маданий тараккиётни, балки геосиёсий боскинчиликни хам англатган. Германиянинг Европа марказида жойлашганлиги, маданий ва жуГрофий холати уни гарбий денгиз давлатлари булмиш Англия, Франция ва АКШнинг табиий ракибига айлантирган эди. “Талассократик” геосиёсатчиларнинг узлари хам Германияга салбий муносабатини яширмас, уни (Россия каби) денгиз хукмрони булган гарбнинг геосиёсий ракиби деб билишарди. Бундай вазиятда Германиянинг “Ташки яримой” давлатлари билан якин хамкорлик килишга ишониши кийин эди. Колаверса Англия ва Франция уртасида азалдан узаро худудий даъволар мавжудлигини хам эътиборга олиниши керак. Натижада, Буюк Германиянинг келажаги гарб ва англосаксон дунёси, яъни Seк Power билан геосиёсий нуктаи-назардан карама-карши йуналишга эга эди. Карл Хаусхофер ва унинг издошлари яратган геосиёсий концепция ана шу тахлилларга асосланади. У “китъавий блок” ёки Берлин-Москва-Токио укини ташкил этиш заруриятини акс эттиради. Ушбу блок ракиб стратегиясига карши ягона аник ва тулик жавоб булиши керак эди. Шуни таъкидлаш каракки, ракиб томон бундай хамкорлик тузилишидан кўркишини хатто яширмаган эди. К.Хаусхофер “Китъавий блок” маколасида агар Евроосиёнинг энг куп сонли халклари булган немислар ва руслар узаро зиддиятларга бархам беришса, Евроосиёни хеч качон енгиб булмайди (Крим уруши ёки 1914 йилги вокеалар каби). Бу Европа сиёсатининг аксиомасидир, дея ёзган. Фикрни давом эттириб, Хаусхофер америкалик Гомер Лининг “немислар, руслар ва японлар бирлашган пайтда англосаксон сиёсати улимга махкум булади,” деган мулохазасини мисол тарикасида келтиради. Ушбу фикрни К.Хаусхофер уз маколалари ва китобларида турлича талкин этади. Бу фикр Ostorietierung, яъни “Шаркка йуналиш” номини олди. Унга кура Германия халки маданий нуктаи-назардан нафакат Европа, балки Осиё анъаналарининг гарбдаги давомчиси сифатида уз урнини топиб олиши керак. Айрим тадкикотчиларнинг ёзишича, шунинг учун хам Иккинчи Жахон уруши даврида инглизлар немисларни камситиб “хуннлар” деб аташган. К.Хаусхофер мактаби геосиёсатчилари томонидан эса бундай номланиш хакикат тарзида кабул килинган. Лекин шуни хам айтиш керакки, “Шаркка очиклик” концепцияси К.Хаусхофер талкинида “Славян ерларини эгаллаб олишни” англатмаган. Суз факат китъа микёсдаги икки энг йирик давлат Россия ва Германиянинг Евросиёда янгича тартиб урнатиш борасида хамкорлик килиши хакида борарди. К.Хаусхофер режасига кура, немис ерларининг кенгайшига рус худудларини босиб олиш билан эмас, балки деярли узлаштирилмаган улкан Осиё худудларини узлаштириш ва Шаркий Европа ерларини кайта таксимлаш оркали эришиш мумкин эди. Швециядаги китъачилик назарияси.“Геосиёсат” тушунчаси илк бор шведциялик олим Рудольф Челлен (1864-1922) томонидан кулланилган. Р.Челлен Гётеборг ва Уппсала университетларида тарих ва сиёсий фанлар буйича профессор лавозимида ишлаган. Бундан ташкари, мамлакат парламенти аъзоси сифатида хам сиёсий фаолият олиб борган. Р.Челлен профессионал географ булмаган ва у геосиёсатнинг устози Фридрих Ратцел асарларига асосланиб, сиёсатшуносликнинг бир булими сифатида урганган. Р.Челлен геосиёсатни куйидагига таърифлайди: “Геосиёсат – маконда ифодаланган жугрофий тана шаклида булган давлат тугрисидаги фандир”. Геосиёсат”дан ташкари, Р.Челлен сиёсий фанларнинг асосий кисмларини ташкил этиши керак булган туртта оралик фанни таклиф килади: - экосиёсат;[12] - демосиёсат;[13] - социосиёсат;[14] - кратосиёсат [15] Р.Челлен асосий асари “Давлат хаёт тарзи сифатида” (1916) китобида Ратцел асарларидаги илмий коидаларни ривожлантирди. Р.Челлен хам Ратцел сингари давлат ва жамиятга механик ёндашишни рад этувчи немис “органицизм”ининг издоши деб хисобланган. Тадкикот предметини “жонсиз объект” хамда “инсон субъектлари”га ажратишни катъий рад этиш купгина геосиёсатчиларга хосдир [16]. Бу фикрнинг исботи сифатида Р.Челленнинг “Давлат хаёт тарзи сифатида” номли асосий асарини кайд этиш кифоя. Р.Челлен Ф.Ратцелнинг геосиёсий тамойилларини узи яшаган даврда Европадаги тарихий вазиятга куллаган холда ривожлантирди. Аникрок айтганда, у Ратцельнинг “минтакавий давлат” тугрисидаги гояларини Германияга нисбатан куллаб мантикий нихоясига етказди. Бу билан у Германия Европанинг ук илдизини ташкил этган жадал ривожланаётган худуд, экани боис у бошка давлатларни уз атрофида жойлаштириш вазифасини зиммасига олиши кераклигини уктиради. Р.Челлен биринчи жахон урушини (“ук мамлакат”) Германиянинг тез харакатланувчи истилоси ва унга карши харакат килувчи Европа (ундан ташкаридаги давлатлар (Антанта) уртасида келиб чиккан табиий геосиёсий низо, дея талкин этди. Геосиёсий тараккиётда Франциянинг кучсизланиши билан Германиянинг кучайиб бориши уртасидаги фарк уша пайтда минтакадаги асосий кучлар нисбатини белгилаб берган эди. Шундан келиб чиккан холда, унинг фикрига кура, гарчи Германия Биринчи Жахон урушида маглубиятга учраган булса-да, уни геосиёсий нуктаи назардан Европа билан тенглаштирилиши мукаррардир. Р.Челлен Ф.Ратцель кузлаган Германиянинг манфаатлари (Европа манфаатлари) гарбий Европа давлатлари (Франция ва Англия) манфаатларига зиддир, деган геосиёсий фикрни илгари суради. Аммо Германия “ёш” давлат, “урта Европада жойлашган”идан хаволанган “ёш немислар” “кекса” французлар ва инглизлар назоратидаги худудлар хисобига сайёравий микёсдаги китъавий давлат булишга интилмоги лозим. Р.Челлен бу уринда геосиёсий карама-каршиликнинг мафкуравий жихатини иккиламчи омил деб хисоблаган. Урта Европа концепцияси. Р.Челлен уз мамлакати сиёсатини Германия сиёсати билан якинлаштириш тарафдори булса-да, унинг герман худудининг мустакил бирлаштирувчилик хусусияти тугрисидаги геосиёсий гоялари Фридрих Науманн томонидан ривожлантирилган “Урта Европа” (Mitteleuropк) назарияси билан айнан мос келади. Зеро Ф.Науманн “Mitteleuropк” (1915) китобида Р.Челлен концепциясига ухшаш геосиёсий назарияни илгари сурган. Унинг фикрига кура, Англия (мустамлакалари хам), АКШ, Россия каби уюшган геосиёсий тузилмалар билан ракобатда маглуб булмаслик учун Марказий Европада яшовчи халклар узаро бирлашиши ва сиёсий-иктисодий асосда янгича макон ташкил этиши лозим. Албатта немислар уни бу маконнинг асосий узагини ташкил этиши зарур. Mitteleuropк гояси соф “пангерман” лойихаларидан фаркли уларок, миллий эмас, балки жугрофий такдирнинг умумийлигига асосланган асл маънодаги геосиёсий тушунчадир. Науман лойихаси эса Германия, Австрия хамда Дунайбуйи давлатлари хамда узок келажакда Францияни бирлаштиришни назарда тутган эди. Мазкур геосиёсий дастур уша пайтда мавжуд булган айрим маданий коидалар билан хам тасдикланган. Жумладан, Германиянинг узи органисистик тузилма сифатида “Mittellкge”, “урта холат” деган маънавий тушунча билан умумлаштирила бошланди. Бу гояни 1818 йилда Арндт куйидагича ифодалаган эди: “Тангри бизни Европанинг кок марказида жойлаштирди, биз (немислар) дунёнинг узимиз яшаётган кисмидаги юрагидирмиз”. 3. Х.Маккиндернинг геосиёсий карашлари. Тарихнинг жугрофий уки. Ушбу фан ривожига ингилиз мактаби вакилларининг кушган хиссаси алохида урин тутади. Айникса геосиёсий назарияда чукур тадкикот олиб борган ва илмий изланишлари натижалари давлатларнинг ташки сиёсат амалиётида кенг кулланган олимлардан бири- Х.Маккиндернинг асарлари мухим ахамият касб этади. Хэлфорд Дж. Маккиндер (1861-1947) географиядан олий маълумот олгач, Лондон Иктисод мактаби (олий укув юрти) директори этиб тайинлангунга кадар 1887 йилдан бошлаб Оксфорд университетида дарс берган. 1910-1922 йилларда парламентнинг умумий палатаси аъзоси, 1919-1920 йилларда эса Британиянинг Жанубий Русиядаги мухтор вакили вазифасида фаолият олиб борган. Х.Маккиндер гоялари халкаро муносабатларнинг йуналишига жиддий таъсир этишга кодир булган ва шу туфайли Англия сиёсатида олий мартабага эришган сиёсий арбобдир. Шу билан бирга, у дунё сиёсий тарихини тадкик ва талкин этишда дадил ва узига хос инкилобий йуналиш яратган машхур шахс хисобланади. Геосиёсатга хос булган илмий жумбокни Х.Маккиндернинг илмий асарларида яккол кузатиш мумкин. Унинг “Тарихнинг жугрофий уки”, “Демократик идеаллар ва вокелик” сингари машхур асарларида энг мухим геосиёсий гоялар баён этилган. Шуни таъкидлаш керакки, Х.Маккиндер нафакат сиёсат оламида, балки илмий доираларда хам юкори мавкега эга булишига карамай, унинг гоялари илмий хамжамият томонидан кабул килинмаган. 1904 йилда “Жугрофий журнал”да нашр этилган “Тарихнинг жугрофий уки” маколаси Х.Маккиндернинг дастлабки ва энг ёркин чикиши булган эди[17]. Х.Маккиндер бу маколада кейинги барча асарларида ривожлантирилган жугрофия ва тарихга оид карашларини баён этган. Мазкур маколанинг илмий киймати шундаки, унда нафакат “сиёсий география” тараккиётининг илгариги барча йуналишларида кулга киритилган иилмий натижалар умумлаштирилиши билан бир каторда, мазкур фаннинг асосий конуни хам ишлаб чикилган. Х.Маккиндер фикрича, энг кулай жугрофий макон бу урталикдаги холат булиб, бирор бир минтаканинг марказда жойлашиш давлат учун хар жихатдан фойдалидир. “Марказда жойлашганлик холати” нисбий тушунча булиб, вазиятга кура узгариб туриши мумкин. Аммо сайёравий нуктаи назардан дунёнинг марказида Евросиё минтакаси, унинг марказида эса “дунёнинг юраги”, яъни “heкrtlкnd” жойлашган[18]. У бутун дунёни назорат килиш учун энг кулай жугрофий плацдармдир. Heкrtlкnd “дунё ороли”нинг (WorldIslкnd) чегараси ичида урин эгаллаган умуммикёсдаги асосий худуд хисобланади. Х.Маккиндер “дунё ороли”ни 3 минтака - Осиё, Африка ва Европадан иборат деб билган. Шундай килиб, Х.Маккиндер марказда тупланувчи доиралар тизимини куллаган холда, умумсайёравий микёсида худудлар кетма-кетлигини белгилаб, унинг марказида “тарихнинг жугрофий уки” ёки “ук майдон”[19] жойлашганини асослашга интилди. Ушбу геосиёсий тушунчага кура, Ернинг геосиёсий уки жугрофий нуктаи назардан Россия худудини англатади. Ана шу “ук”ни ташкил этган вокелик heкrtlкnd, яъни Ернинг юраги деб аталади. Ундан кейин эса “ички ёки ташки яримой” жойлашган[20]. Бу белбог Евросиё минтакасиининг киргок худудларига тугри келади. Х.Маккиндер фикрига кура, “ички ярим ой” цивилизация ривожининг анча тезкор кисмини ташкил этади. Бу эса цивилизацияларнинг денгиз ва дарёлар сохилларида пайдо булганлиги тугрисидаги “потамик назария”га мос келади. Ушбу назария барча геосиёсий ёндашувларнинг узаги хисобланади. Сув ва курукликнинг кесишиши нуктаси давлат ва халклар тарихида мухим омил хисобланади. Бундай карашлар тизими К.Шмитт ва Н.Спайкмэн томонидан илгари сурилган булса-да, ушбу муаммони биринчилардан були тадкик этган олим айнан Х.Маккиндер хисобланади. У “Демократик идеаллар ва вокелик” асарида бундан кейин янада кенгрок доира: “ташки ёки оролий ярим ой” бошланишини таъкдлайди. Бу худуд Дунё Ороли (WorldIslкnd)нинг курукликдаги кисмига нисбатан (жугрофий ва маданий жихатдан) бутунлай ташкарида жойлашган. Х.Маккиндер фикрича, тарихий тараккиёт жараёни сабаб-окибат тамойилига асосланган холда куйидагича кечган: Heкrtlкndнинг марказидан унинг киргокларига “куруклик боскинчи”лари мунтазам равишда хужум килиб турган. Бу хол XIII асрда мугуллар боскини даврида айникса яккол кузга ташланган. Бирок улардан олдин скифлар, хуннлар хамда аланлар томонидан хам худди хуружлар амалга оширилган. Х.Маккиндернинг таъкидлашича, “тарихнинг жугрофий уки”да жойлашган тамаддунлар heкrtlкndнинг ички худудларидаги “авторитар” сиёсий хокимиятга эга булган “нодемократик” хамда “савдога асосланмаган” жамиятлардан иборат булган. Бундай тамаддунлар дастлаб Кадимги Рим ёки Спартаси сингари жамиятлар мужассамлашган. Ташкаридан, “орол ярим ойи” минтакаларидаги “денгиз боскинчилари” ёки “оролликлар” томонидан “дунё оролига” хужум булиб турган. Улар Евросиёдан ташкаридаги марказлардан келиб чиккан мустамлакачи булиб, минтаканинг ички сархадларидан келган кучларни енгиб, денгиз ва куруклик кучлари уртасида мувозанатни таъминлашга интилган “Савдо-сотик” ва “демократик” сиёсий тизим эса “ташки ярим ой” тамаддунлар хос хусусиятдир. Кадимда Афина давлати ёки Карфаген ана шундай хусусиятлари билан ажралиб турган. Икки кутбни эгаллаган ушбу тамаддунний-жугрофий мажмуа оралигида “ички ярим ой” худуди жойлашган. У икки ёкламалиги хамда доимий равишда бир-бирига зид булган маданиятлар таъсирида колгани туфайли анча харакатчан булган ва шу сабабли тамаддауннинг энг тараккий топган худудига айланган. Тарихнинг жугрофий уки маколасида Х.Маккиндер Евроосиёнинг марказий куруклик кисми билан киргокдаги давлатлар уртасида жойлашган мамлакатларни мисол тарикасида келтириш мумкинлигини ёзади. Х.Маккиндер фикрича, тарихий жараён жугрофий нуктаи назардан минтакавий ук атрофида кечади. Бу жараён “ички ярим ой” худудларида яккол намоён булади “heкrtlкnd”да “харакатсиз” архаизм, “ташки ярим ойда” эса кандайдир тамаддуний тартибсизлик хукм суради. Х.Маккиндер уз манфаатларини англосаксон орол дунёси, яъни “ташки ярим ой” худудининг манфаатлари муштарак деб хисоблаган. “дунё ороли” геосиёсий жихатдан шундай йуналишга эга буладики, бунда heкrtlкndнинг нихоятда заифлашагани холда “ташки ярим ой”нинг “ички ярим ой”га курсатадиган таъсири кенгайиб боради. Х.Маккиндер “тарихнинг жугрофий уки”нинг бутун дунё сиёсатидаги стратегик устуворлигини таъкидлаб, куйидаги мухим геосиёсий конунни кашф этади. У 1919 йилда Нью Йоркда нашр этилган “Демократик идеаллар ва вокелик” асарида “Кимки Шаркий Европани назорат килса, heкrtlкnd’да устунлик килади; ким heкrtlкnd`да устунлик килса “дунё ороли”да устунлик килади; кимки “дунё ороли”да устунлик килса дунё микёсидаги устунликка эришади”, деб ёзган эди. Сиёсий нуктаи назаридан караганда бу хол Россиянинг стратегик етакчилигини тан олишни англатар эди. Х.Маккиндер “Тарихнинг жугрофий уки” маколасида бу хакда шундай деб ёзади: “Германиянинг Европадаги урни кандай булса Россия бутун дунё микёсида худди шундай марказий стратегик мавкени эгаллайди. У хар тарафдан хамла килиши ва айни вактда узи хам шимолдан ташкари барча тарафдан хужумга дуч келиши мумкин. Ана шу факрларга таянган холда Х.Маккиндер англосаксон геосиёсатининг бош вазифаси “тарихнинг жугрофий уки”, яъни Россия атрофида минтакавий стратегик иттифок ташкил топишига йул куймаслик деб хисоблаган. Демак, “ташки ярим ой” кучларининг стратегияси heкrtlкnd`дан имкон кадар куп микдорда сохилли худудларни тортиб олиш ва уларни “орол цивилизация”си таъсири остига киритишдан иборат. Унинг назарида: “Кучлар мувозанатининг ук давлат (Россия) томон узгариши, унинг Евросиё атроф худудларини истило килиши билан баробар руй бериб, минтаканинг улкан захираларидан фойдаланган холда кудратли денгиз флоти яратиш имконини берди; бундай вазиятда у дунё салтанати даражасига етиши мумкинлиги хам эхтимолдан холи эмас. Россия Германия билан бирлашган такдирда ана шундай вазият вужудга келиши мумкин. Эътиборли жихати шундаки, Х.Маккиндер факатгина назарий тахминларни илгари суриш билан чекланиб колмади, балки Антантани куллаб- кувватлаш максадида тузилган “ок харакат”ни ташкил этишда хам фаол иштирок этди. Унинг фикрига бу харакат немисларга хайрихох булган евросиёчи–шуролар кудратини заифлаштиришга йуналтирилган жараён булиши керак эди. Х.Маккиндер Англия хукуматидан имкон кадар купрок мадад олишга харакат килгани холда шахсан узи “ок харакат” рахбарларига йул-йурик ва маслахат берган. Х.Маккиндер фаол иштирок этган Версаль шартномасининг асосий мазмунида унинг геосиёсий карашлари сингдирилган. Бу шартнома гарбий Европа англосаксон дунёси учун киргок базаси булиб колажагини мустахкамлаш учун тузилган эди. Шу билан бирга, Х.Маккиндер немислар ва славянларни бир биридан ажратиб турувчи чегаравий давлатлар тузилишини хам назарда тутади. Бундай оралик давлатлар немислар ва славянлар уртасида узига хос чегара вазифасини утайди ва демакки “демократия” учун хатарли булган минтакавий стратегик иттифок тузлишига имкон бермайди. Шуни таъкидлаш керакки, Х.Маккиндер асарларида heкrtlкnd` жугрофий чегараларининг тадрижий тараккиётини хам кузатиш мумкин. Агар 1904 ва 1919 йилларда heкrtlкnd`нинг ташки куриниши умумий белгиларга кура Россия Империяси чегаралари, кейинчалик эса СССР чегараларига мос келган булса, 40-йилларда Х.Маккиндер узининг олдинги карашларини кайта куриб чикади ва “Тарихнинг географик уки” (1904) маколаси хамда “Демократик идеаллар ва вокелик” китобида (1919) шуроларнинг Енисей ортида жойлашган Шаркий Сибир худудларини heкrtlкnd`дан чикариб ташлайди. 1943 йилда чоп этилган “Айлана сайёра ва тинчликни забт этиш” асарида у деярли ахолисиз булган шуро худудларни Лена дарёси номидан келиб чиккан холда “Lenкlкnd Россияси” деб атайди: “Нeкrtlкnd`да Россиянинг 9 миллион ахолиси бор, 5 миллиони Иркутскдан Владивостокгача булган минтакалараро темир йул худудида яшайди. Колган худудларда хар 8 км квадратга бир кишидан кам ахоли тугри келади. Бу Ернинг табиий бойликлари ёгоч, минераллар булиб, уларга умуман кул урилмаган. “Lenкlкnd”нинг “Нeкrtlкnd” чегараларидан чикарилиши уни “ички ярим ой” худуди сифатида кабул килиниши имкониятини, яъни “орол давлатлари” томонидан “тарихнинг жугрофий уки”га карши жангда кулланиладиган киргок худуди сифатида фойдаланиш мумкинлигини англатарди. “Ок харакат” ва Антанта харакатини ташкил этишда фаол иштирок этган Х.Маккиндер афтидан Колчакнинг Евроосиё марказига карши чикишини “ташки ярим ой” худудларига нисбатан булажак хужум сифатида талкин килган. Шу туфайли унинг назорати остида булган худудларни эхтимолдаги “киргок худудлари” сифатида кабул килиш учун етарли асос деб хисоблаган. Х.Маккиндер Демократик идеаллар ва вокелик асарида дунё геосиёсати тарихини 3 боскичга булади: 1) Колумбгача булган давр. Бу даврда Дунё Ороли атрофида яшовчи барча халклар, масалан, римликлар, хамиша “Ер юраги”даги кучлар томонидан босиб олиш хавф остида яшаган. Римликларга карши бу тахдид германлар, хунлар, аланлар ва форслар томонидан булиб турган. Урта асрларда эса тахдид Олтин Урда хони ва ойкуменлар томонидан булган. 2) Колумб даври. Бу даврда “ички ярим ой” (киргок худудлари) вакиллари сайёранинг номаълум худудларини босиб олишга отланади ва хеч каерда жиддий каршиликка учрамайди. 3) Колумбдан кейинги давр. Забт этилмаган худудлар колмайди. Динамик харакатланишда булган тамаддунлар тукнашувга махкум булиб, Ер юзидаги халклар умумжахон микёсидаги фукаролар урушига жалб этилади. Х.Маккиндер томонидан яратилган ушбу геосиёсий коидалар ушбу фаннинг мумтоз асосларини ташкил этади ва уларни купгина холларда назарий-услубий нуктаи-назардан куллаш мумкин. Бугунги геосиёсий жараёнларга назар ташланса, улар Х.Маккиндер каби олимлар яратган умумий назарий конуниятлар асосида тахлил этилади. Бошкача айтганда, бугунги геосиёсий жараёнлар хам геосиёсатнинг бутун тарихи давомидаги мавжуд конуниятлар асосида давом этмокда. Денгиз ва куруклик кучлари уртасидаги карама-каршилик бундан икки аср илгари кандай булган булса, бугунги кунда хам худди шу даражада давом этмокда. Нeкrtlкnd томон юриш ва унга каршилик курсатиш бир оз булса-да, тухтагани йук. Бу хол кейинги йилларда Марказий Осиё атрофида кечаётган жараёнларда айникса яккол намоён булади.
Категория: Leksiya | Добавил: Farrux (15.12.2013)
Просмотров: 4046 | Рейтинг: 2.0/1
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]

taglar
Aziza Muhamedova
mavzular
[15.01.2015][Tarix mustaqil ish]
Otamurod Rahmonov - Yashayversak ko'ramiz (0)
Bo'limlar
Leksiya [1]
Leksiya